Over het boek Nieuwspraak, Big Brother: het vocabulaire uit 1984 is sinds de eerste publicatie in 1949 in onze taal opgenomen en een eigen leven gaan leiden. Een ambtenaar op het ministerie van Waarheid, Winston Smith, raakt verstrikt in een strijd tegen de alles doordringende Partij en wordt gekweld door zijn gedoemde liefde voor Julia. In Orwells steeds weer herdrukte anti-utopie verkeert de wereld in de wurggreep van een systeem dat is gegrondvest op de verbreiding van angst, haat en wreedheid en dat iedere vorm van persoonlijke vrijheid en individualiteit uitsluit. 1984 is onveranderd actueel als een benauwend nauwkeurige blauwdruk van alle dictatoriale regimes. De pers over 1984 ‘Hij blijft in de meest letterlijke zin van het woord een integer mens.’ – Stephen Spender in Encounter ‘Toekomstmogelijkheden van een zo huiveringwekkende overtuigingskracht, dat het als een nachtmerrie in de geest van de lezer blijft voortleven.’ – Vrij Nederland ‘Gedreven door afschuw van sociaal onrecht, een heldere socialist, ging hij, scherp formulerend, heel geestig tekeer tegen alle humbug van links en rechts.’ – Alfred Kossmann Over de auteur George Orwell (1903-1950) werd geboren in India, kreeg zijn opleiding op Eton, en was van 1922 tot 1928 in dienst van de Indiase Imperial Police in Birma. In 1936 vocht hij aan republikeinse kant mee in de Spaanse Burgeroorlog en raakte daarbij gewond. 1984 is, net als zijn minstens even bekende Animal Farm, met recht een moderne klassieker te noemen.
George Orwell
1984 Roman Vertaald door Tinke Davids
Leesfragment
Uitgeverij De Arbeiderspers Utrecht · Amsterdam · Antwerpen
Eerste druk 1950 Negenenveertigste druk 2013 Copyright © 1950 The Estate of George Orwell Copyright Nederlandse vertaling © 1984 Tinke Davids / bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam Oorspronkelijke titel: Nineteen-eighty-four Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Franz Lisztplantsoen 200, 3533 jg Utrecht. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from bv Uitgeverij De Arbeiderspers, Franz Lisztplantsoen 200, 3533 jg Utrecht. Omslagontwerp: Nico Richter Omslagillustratie: Shutterstock isbn paperback 978 90 295 8709 9 / nur 302 isbn e-book 978 90 295 6891 3 / nur 302 www.arbeiderspers.nl
Deel een
1
Het was een heldere, koude dag in april, en de klokken sloegen dertien. Winston Smith, zijn kin weggedoken tegen zijn borst in een poging te ontkomen aan de gemene wind, glipte snel door de glazen deuren van flatgebouw Victorie, maar niet snel genoeg om te voorkomen dat een werveling van stof en gruis mee naar binnen stoof. De hal rook naar gekookte kool en oude lappenkleedjes. Aan een van de muren hing een gekleurde poster, te groot voor binnenskamers. Het enige wat erop stond was een reusachtig gezicht, meer dan een meter breed: het gezicht van een man van zo’n vijfenveertig jaar, met een grote zwarte snor en boerse, niet onknappe gelaatstrekken. Winston liep naar de trap. Het had geen zin de lift te proberen. Zelfs in het gunstigste geval werkte die sporadisch, en op het moment was de stroom afgesloten zolang het dag was. Dat hoorde bij de bezuinigingsactie ter voorbereiding van de Week van de Haat. De flat was op de zevende verdieping en Winston, die negenendertig was en een open spatader had boven zijn rechterenkel, liep langzaam en rustte onderweg herhaaldelijk uit. Op elke overloop, tegenover de liftkoker, staarde de poster met het reusachtige gelaat vanaf de muur. Het was zo’n afbeelding waarbij de ogen je steeds volgen als je je verplaatst. Eronder stond: grote broer ziet u. Binnen in de flat was een welluidende stem bezig met het voorlezen van een lijst getallen die iets te maken hadden met de productie van ruw ijzer. De stem kwam uit een langwerpige metalen plaat die op een doffe spiegel leek en deel uitmaakte van het oppervlak van de rechtermuur. Winston draaide aan een knop en toen klonk de stem wat zachter, al bleven de woorden verstaanbaar. Het toestel (het telescherm, zoals het heette) kon zachter 7
worden gezet, maar er bestond geen mogelijkheid het helemaal uit te doen. Hij liep naar het raam, een vrij kleine, tengere gestalte waarvan de magerheid nog werd geaccentueerd door de blauwe overall die het partijuniform was. Zijn haar was lichtblond, zijn gezicht van nature blozend, zijn huid ruw door grove zeep en botte scheermesjes en de kou van de winter die net voorbij was. Buiten maakte de wereld, zelfs door het gesloten venster heen, een koude indruk. Beneden in de straat joegen windvlaagjes stof en flarden papier in spiralen omhoog, en hoewel de zon scheen en de lucht hardblauw was, leek niets enige kleur te vertonen, afgezien van de posters die overal waren aangeplakt. Het gelaat met de zwarte snor keek neer uit alle strategische hoeken. Eén zat er op de gevel recht tegenover hem. grote broer ziet u stond eronder, en de donkere ogen keken diep in die van Winston. Beneden, op straathoogte, fladderde een andere poster, die aan een van de hoeken was ingescheurd, af en toe in de wind, en daardoor werd telkens één woord zichtbaar: engsoc. Ver weg daalde een helikopter neer tussen de daken, bleef even hangen als een bromvlieg en schoot toen weer weg in een bocht. Dat was de politiepatrouille die bij de mensen door de ramen gluurde. Maar die patrouilles waren niet belangrijk. Alleen de Denkpolitie was belangrijk. Achter Winstons rug kabbelde de stem van het telescherm nog steeds voort over ruw ijzer en de oververvulling van het Negende Driejarenplan. Het telescherm was zowel ontvang‑ als zendtoestel. Elk geluid van Winston dat boven een heel zacht fluisteren uitging, zou erdoor worden geregistreerd; bovendien kon hij, zolang hij binnen het gezichtsveld van de metalen plaat bleef, zowel gezien als gehoord worden. Het was natuurlijk onmogelijk te weten of je op een gegeven moment werd gadegeslagen. Hoe vaak, of volgens welk systeem, de Denkpolitie iemands lijn afluisterde, was een kwestie van gissen. Het was zelfs denkbaar dat ze iedereen voortdurend in het oog hielden. In elk geval konden ze inschakelen wanneer ze maar wilden. Je moest leven – en je leefde ook, vanuit een gewoonte die instinct werd – in de veronderstelling dat elk geluid dat je maakte werd gehoord en dat elke beweging, behalve in het donker, werd nagegaan. Winston bleef met zijn rug naar het telescherm staan. Dat was 8
veiliger, al kon, zoals hij heel goed wist, ook een rug veelzeggend zijn. Een kilometer verderop torende het Ministerie van Waarheid, waar hij werkte, hoog en wit boven het grauwe landschap uit. Dit, zo dacht hij met een zekere vage afkeer, dit was Londen, de belangrijkste stad van Luchtstrook 1, die weer de op twee na dichtstbevolkte provincie van Oceanië was. Hij probeerde een of andere jeugdherinnering op te diepen, die hem duidelijk moest maken of Londen altijd zo was geweest als nu. Was er altijd dit uitzicht van vervallende negentiende-eeuwse huizen geweest, vanbuiten gestut met houten balken, de vensters gerepareerd met stukken karton en de daken met golfijzer, terwijl de grillige tuinmuren naar alle kanten verzakten? En de gebombardeerde buurten waar stof van pleisterkalk door de lucht warrelde en wilgenroosjes de puinhopen overwoekerden; en de plaatsen waar de bommen grotere gaten hadden geslagen en waar gore kolonies van houten hutjes, een soort kippenhokken, uit de grond waren geschoten? Maar het lukte niet, hij kon zich niets herinneren; er was niets over van zijn jeugd dan een reeks helverlichte beelden die opdoemden zonder enige achtergrond en die meestal onbegrijpelijk waren. Het Ministerie van Waarheid – Miniwa, in Nieuwspraak* – verschilde opvallend van alles wat verder in zicht was. Het was een geweldig bouwwerk, een piramide van glanzend wit beton die in terrassen driehonderd meter hoog oprees. Van de plaats waar Winston stond kon hij net lezen hoe in sierlijke letters de drie leuzen van de Partij waren uitgehouwen in de witte gevel: oorlog is vrede vrijheid is slavernij onwetendheid is kracht Het Ministerie van Waarheid bevatte, naar men zei, bovengronds drieduizend kamers, en onder de aarde vertakkingen van overeenkomstige omvang. Over heel Londen verspreid waren er maar drie andere gebouwen die er zo uitzagen en even groot waren. Ze * Nieuwspraak was de officiële taal van Oceanië. Zie voor een samenvatting van structuur en etymologie het Aanhangsel.
9
maakten de bebouwing eromheen zo verschrikkelijk klein dat je ze vanaf het dak van flatgebouw Victorie alle vier tegelijk kon zien. Het waren de gebouwen van de vier ministeries waaronder het totale bestuursapparaat was verdeeld: het Ministerie van Waarheid, dat zich bezighield met nieuws, ontspanning, opvoeding en schone kunsten; het Ministerie van Vrede, dat zich bezighield met oorlog; het Ministerie van Liefde, dat rust en orde handhaafde; en het Ministerie van Welvaart, dat verantwoordelijk was voor economische zaken. In Nieuwspraak luidden hun namen: miniwa, minivree, minilief en miniwel. Het griezeligst was het Ministerie van Liefde. Er zaten helemaal geen ramen in. Winston was nooit in het Ministerie van Liefde geweest, zelfs niet binnen een halve kilometer ervandaan. Het was een gebied waar je onmogelijk kon binnenkomen of het moest strikt zakelijk zijn, en dan moest je nog door een doolhof van prikkeldraadversperringen, stalen deuren en gecamoufleerde mitrailleurnesten. Zelfs in de straten die naar de buitenste hekken leidden, wemelde het van zwartgeüniformeerde bewakers met gorillatronies, die met uitschuifbare ploertendoders waren bewapend. Winston draaide zich met een ruk om. Hij had zijn gezicht de expressie van kalm optimisme gegeven, die je maar liever moest vertonen wanneer je voor het telescherm verscheen. Hij liep de kamer door, naar het keukentje. Door het ministerie op dit uur van de dag te verlaten had hij zijn lunch in de kantine verspeeld, en hij wist dat er in de keuken geen eten was, afgezien van een homp grauw brood dat hij moest bewaren voor het ontbijt van morgen. Van de plank pakte hij een fles met een kleurloze vloeistof en een eenvoudig wit etiket, waarop victorie-jenever stond. De inhoud rook wee en vettig, als Chinese rijstbrandewijn. Winston schonk een theekopje bijna vol, bereidde zich voor op een schok en goot het naar binnen als een doktersdrankje. Onmiddellijk werd hij vuurrood in zijn gezicht en de tranen stroomden uit zijn ogen. Het spul leek wel salpeterzuur, en bovendien kreeg je als je het doorslikte, het gevoel dat je met een gummiknuppel op je achterhoofd werd geslagen. Even later ech10
ter nam het brandende gevoel in zijn maag af en begon de wereld er plezieriger uit te zien. Hij haalde een sigaret uit een kreukelig pakje victorie-sigaretten en hield die per ongeluk verticaal, waardoor de tabak eruit viel, op de grond. Met de volgende had hij meer geluk. Hij ging terug naar de zitkamer en nam plaats aan een tafeltje, links van het telescherm. Uit de tafella haalde hij een penhouder, een potje inkt en een dik schrift van kwarto formaat met blanco papier, een rode rug en een gemarmerd omslag. Om de een of andere reden zat het telescherm in zijn zitkamer op een ongewone plek. In plaats van, zoals gebruikelijk, te zijn aangebracht op de achtermuur, vanwaar het de hele kamer kon controleren, zat het aan de langere muur tegenover het raam. Aan de ene kant ervan was een kleine nis, waar Winston nu zat, en die toen de flats waren gebouwd waarschijnlijk bedoeld was voor boekenplanken. Door in de nis te zitten en zich tegen de muur te drukken, kon Winston buiten bereik van het telescherm blijven, visueel gesproken dan. Hij kon natuurlijk wel gehoord worden, maar zolang hij in deze houding bleef zitten, kon men hem niet zien. In zekere zin was hij door de ongewone indeling van de kamer op de gedachte gekomen te doen wat hij nu van plan was. Die gedachte was echter ook bij hem opgekomen door het schrift dat hij zojuist uit de la had gehaald. Het was een merkwaardig mooi schrift. Het zachte, roomkleurige papier, ietwat geel van ouderdom, was van een soort die in minstens veertig jaar niet meer was vervaardigd. Hij vermoedde dat het nog veel ouder was. Hij had het schrift zien liggen in de etalage van een vunzig uitdragerijtje in een achterbuurt van de stad (in welke buurt precies kon hij zich niet meer herinneren) en was meteen overvallen door een hevig verlangen het in zijn bezit te krijgen. Van partijleden werd verwacht dat ze niet naar gewone winkels gingen (‘kopen op de vrije markt’ heette dat), maar aan deze regel werd niet streng de hand gehouden omdat er nogal wat dingen waren, schoenveters bijvoorbeeld, en scheermesjes, die je op geen enkele andere manier kon bemachtigen. Hij had haastig de straat naar weerszijden afgekeken, was toen naar binnen geglipt en had het schrift gekocht, voor tweeëneenhalve dollar. Op dat moment was hij zich niet bewust van een of ander speciaal doel waarvoor hij het wilde 11
hebben. Hij had het met een schuldig gevoel in zijn tas mee naar huis genomen. Al stond er niets in geschreven, het was iets dat hij niet in zijn bezit hoorde te hebben. Zijn plan was: het schrijven van een dagboek. Dat was niet onwettig (niets was onwettig, omdat er geen wetten meer waren), maar bij ontdekking kon hij vrijwel zeker op de doodstraf rekenen, of minimaal vijfentwintig jaar in een werkkamp. Winston deed een pen in de penhouder en likte eraan om de vettigheid te verwijderen. De pen was een verouderd instrument dat zelfs voor handtekeningen nog maar zelden werd gebruikt, en hij had er zich een aangeschaft, heimelijk en met enige moeite, omdat hij nu eenmaal het gevoel had dat het fraaie roomkleurige papier beschreven diende te worden met een echte pen, in plaats van met inktpotlood bekrast te worden. Eigenlijk was hij niet gewend aan schrijven met de hand. Afgezien van heel korte aantekeningen dicteerde je alles in de spreekschrijver, en dat was natuurlijk onmogelijk bij wat hij van plan was. Hij doopte de pen in de inkt en weifelde toen een seconde. Er was een rilling door zijn binnenste gegaan. Pen op papier, dat was de beslissende handeling. Met kleine onbeholpen letters schreef hij: 4 april 1984. Hij ging weer overeind zitten. Een gevoel van volslagen hulpeloosheid had hem overvallen. Om te beginnen had hij geen enkele zekerheid dat het inderdaad 1984 was. Het moest wel ongeveer dat jaar zijn, omdat hij er redelijk zeker van was dat hij negenendertig was, en hij meende geboren te zijn in 194 4 of 1945; maar het was tegenwoordig niet meer mogelijk een datum dichter te benaderen dan binnen een of twee jaar. Voor wie, vroeg hij zich opeens met verbazing af, schreef hij dit dagboek eigenlijk? Voor de toekomst, voor de ongeborenen. Zijn geest bleef nog even bij de twijfelachtige datum op de bladzijde, en kwam toen met een schok terecht bij het Nieuwspraakwoord dubbeldenk. Voor het eerst drong de volle betekenis van zijn onderneming tot hem door. Hoe kon je contact hebben met de toekomst? Zoiets was principieel onmogelijk. De toekomst zou op het heden lijken, en zou in dat geval niet naar hem luisteren; of zij zou ervan verschillen, en dan maakte hij zich overbodige zorgen. 12
Een tijdlang zat hij domweg naar het papier te staren. Het telescherm was overgeschakeld op schelle militaire muziek. Het was merkwaardig dat hij niet alleen het vermogen om zich uit te drukken verloren leek te hebben, maar dat hij zelfs vergeten leek te hebben wat hij oorspronkelijk had willen zeggen. Wekenlang had hij zich voorbereid op dit ogenblik, en nooit was het bij hem opgekomen dat hij behalve moed nog iets anders nodig zou hebben. Het eigenlijke schrijven zou vanzelf gaan. Hij hoefde slechts de eindeloze, rusteloze monoloog aan het papier toe te vertrouwen, de woorden die almaar door zijn hoofd maalden, letterlijk jarenlang. Op dit moment echter was zelfs die monoloog opgedroogd. Bovendien was zijn open spatader ondraaglijk gaan jeuken. Hij durfde er niet aan te krabben, want als hij dat deed, kwam er altijd infectie bij. De seconden tikten voorbij. Hij was zich alleen nog bewust van de leegte van de bladzijde voor hem, het jeuken van de huid boven zijn enkel, het geblèr van de muziek en een lichte roes als gevolg van de jenever. Plotseling begon hij te schrijven, zuiver in paniek, hij besefte maar voor een deel wat hij op papier zette. Zijn klein, maar kinderlijk handschrift danste onregelmatig over de pagina. Eerst liet hij de hoofdletters vallen, en ten slotte zelfs de punten: 4 april 1984. Gisteravond naar de bios. Allemaal oorlogsfilms. Eén heel goeie van een schip vol vluchtelingen, dat ergens in de Middellandse Zee werd gebombardeerd. Publiek lachte geweldig om opnamen van een enorm grote, dikke man die probeerde weg te zwemmen met een helikopter achter zich aan, eerst zag je hem door het water wentelen als een bruinvis, toen zag je hem door het vizier van de helikopter, toen zat hij vol gaten en de zee om hem heen werd rood en hij zonk plotseling, alsof de gaten het water naar binnen hadden gelaten. publiek brulde van het lachen toen hij zonk. toen zag je een reddingboot vol kinderen met een helikopter erboven. er was een vrouw van middelbare leeftijd, misschien een jodin die voorin zat met een jongetje van een jaar of drie in haar armen. het jongetje schreeuwde van angst en stopte zijn hoofd tussen haar borsten alsof hij probeerde in haar te kruipen en de vrouw sloeg haar armen om hem heen en probeerde hem gerust te stellen hoewel ze zelf groen van angst zag. beschermde hem de hele tijd zoveel mogelijk met haar lichaam alsof haar armen de kogels van hem af konden houden. toen deponeerde 13
de helikopter een bom van 20 kilo tussen hen in geweldige ontploffing en de boot vloog aan splinters. toen was er een schitterende opname van een kinderarmpje dat omhoog schoot omhoog omhoog recht omhoog in de lucht een helikopter met een camera in de neus moet erachteraan zijn gevlogen en er werd luid geapplaudisseerd in de rijen van de partij maar een vrouw beneden in het prolesdeel van de zaal begon opeens heibel te maken en te schreeuwen en dat het geen manier was dat te vertonen voor kinderen geen manier dat ken toch niet voor kinderen dat ken niet tot de politie haar wegwerkte de zaal uitwerkte ik geloof niet dat er iets met haar gebeurd is het kan niemand iets schelen wat de proles zeggen typische prolesreactie nooit kunnen ze... Winston hield op met schrijven, voor een deel omdat hij kramp in zijn hand had gekregen. Hij wist niet waarom hij die hele lading onzin had opgeschreven. Maar het merkwaardige was dat, terwijl hij daarmee bezig was geweest, een heel andere herinnering helder naar voren was gekomen in zijn geest, zodat hij zich bijna in staat voelde die op te schrijven. Het was, dat begreep hij nu, om dat andere incident dat hij plotseling had besloten naar huis te gaan en vandaag met het dagboek te beginnen. Het was die ochtend gebeurd op het ministerie, als je tenminste van zoiets vaags kon zeggen dat het gebeurd was. Het was bijna elfhonderd geweest, en in de Afdeling Archieven, waar Winston werkte, waren ze begonnen de stoelen uit de hokjes te slepen om ze bij elkaar te zetten in het midden van de hal, tegenover het grote telescherm, klaar voor de Twee Minuten Haat. Winston was net gaan zitten in een van de middelste rijen toen twee mensen die hij van gezicht kende, maar met wie hij nooit een woord had gewisseld, opeens de ruimte waren binnengekomen. Eén van de twee was een meisje dat hij vaak in de gangen had gezien. Haar naam wist hij niet, maar wél dat ze werkte op de Afdeling Romans. Vermoedelijk – hij had haar namelijk een paar keer gezien met olie aan haar handen en met een moersleutel bij zich – had ze een technisch baantje bij een van de romanschrijfmachines. Het was een meisje van een jaar of zevenentwintig dat brutaal uit haar ogen keek, met dik donker haar, een sproetig gezicht en snelle, atletische bewegingen. Ze droeg een smalle rode sjerp, het symbool van het Antiseks Jeugdverbond, een paar maal 14
rond het middel van haar overall gewonden, zo strak dat haar welgevormde heupen goed uitkwamen. Winston had haar nooit gemogen, vanaf het eerste ogenblik dat hij haar had gezien. En hij wist ook waarom. Het was om de sfeer van hockeyvelden en koude douches en groepsuitstapjes en algemene geestelijke reinheid die zij om zich wist te verspreiden. Hij had een afkeer van bijna alle vrouwen, en vooral van jonge en knappe. Het waren altijd de vrouwen, met name de jonge, die de Partij het fanatiekst steunden, alle leuzen slikten, aan amateurspionage deden en spiedden naar ketterijen. Vooral dit meisje gaf hem de indruk dat ze gevaarlijker was dan de meeste anderen. Een keer, toen ze in de gang langs elkaar liepen, had ze hem een snelle zijdelingse blik toegeworpen die regelrecht in hem leek door te dringen, en die hem even had vervuld van intense angst. Het was zelfs bij hem opgekomen dat ze misschien een agente van de Denkpolitie was. Dat was wel heel onwaarschijnlijk, maar hij voelde zich nog steeds merkwaardig ongemakkelijk, angstig en vijandig tegelijkertijd, telkens als ze ergens bij hem in de buurt was. De ander was een man geweest, O’Brien heette hij, een lid van de Kernpartij, iemand met zo’n belangrijke en hoge positie dat Winston er maar een vaag idee van had. Er viel even een stilte onder de mensen rond de stoelen toen ze de zwarte overall van een lid van de Kernpartij zagen aankomen. O’Brien was een grote, zware man met een stierennek en een grof, grijnzend, bruut gezicht. Ondanks zijn vreeswekkend voorkomen bezat hij een zekere charme. De manier waarop hij de bril op zijn neus recht schoof werkte merkwaardig ontwapenend – op de een of andere manier leek dat eigenaardig beschaafd. Het was een gebaar dat, mocht iemand nog met zulke termen werken, had doen denken aan een achttiendeeeuwse edelman die een ander zijn snuifdoos aanbood. Winston had O’Brien misschien tienmaal gezien in ongeveer evenzovele jaren. Hij voelde zich hevig tot hem aangetrokken, en niet alleen omdat hij geïntrigeerd werd door de tegenstelling tussen O’Briens hoffelijk optreden en zijn uiterlijk van een beroepsbokser. Het kwam eerder door een heimelijke overtuiging – of misschien niet eens een overtuiging, alleen een zekere hoop – dat O’Brien politiek niet helemaal recht in de leer was. Iets in zijn gezicht wekte 15
onweerstaanbaar die indruk. En misschien was het ook weer niet eens onrechtzinnigheid die op zijn gezicht te lezen stond, maar alleen intelligentie. In elk geval zag hij eruit als iemand met wie je zou kunnen praten, als je kans zag te ontkomen aan het telescherm en hem onder vier ogen sprak. Winston had nooit de geringste poging ondernomen om de juistheid van dit vermoeden na te gaan; zoiets was trouwens onmogelijk. Op dat moment had O’Brien op zijn polshorloge gekeken, hij had gezien dat het bijna elfhonderd was en kennelijk besloten in de Afdeling Archieven te blijven tot de Twee Minuten Haat voorbij waren. Hij was in dezelfde rij als Winston gaan zitten, een paar stoelen van hem vandaan. Een kleine vrouw met rossig haar, die in het hokje naast Winston werkte, zat tussen hen in. Het meisje met het donkere haar had vlak achter hen gezeten. Even later was uit het telescherm achter in de ruimte een afgrijselijk, knarsend gepiep losgebarsten, als van een monsterlijke machine die nodig gesmeerd moest worden. Het was een geluid dat de rillingen over je rug joeg en je haren te berge deed rijzen. De Haat was begonnen. Als gewoonlijk was op het scherm het gelaat verschenen van Emmanuel Goldstein, de Vijand van het Volk. Hier en daar was het publiek gaan sissen. De kleine vrouw met het rossige haar gaf een gilletje van angst en afkeer tegelijk. Goldstein was de renegaat en afvallige die eens, lang geleden (hoe lang, dat wist niemand precies), een van de leidende figuren in de Partij was geweest, bijna even hoog als Grote Broer zelf; later had hij zich ingelaten met contrarevolutionaire arbeid, hij was ter dood veroordeeld en op geheimzinnige wijze ontsnapt en verdwenen. De programma’s van Twee Minuten Haat wisselden van dag tot dag, maar er was er niet één waarin Goldstein niet als hoofdfiguur optrad. Hij was de oer-verrader, de eerste bezoedelaar van de zuiverheid van de Partij. Alle latere misdaden tegen de Partij, alle verraad, sabotagedaden, ketterijen, afwijkingen waren rechtstreeks aan zijn leer ontsproten. Ergens woonde hij nog en zat hij zijn samenzweringen uit te broeden: misschien ergens overzee, onder bescherming van zijn buitenlandse broodheren, misschien zelfs – zei het gerucht soms – in een schuilplaats in Oceanië zelf. 16
Winstons middenrif trok zich samen. Hij kon Goldsteins gezicht nooit aanzien zonder een pijnlijke mengeling van gevoelens. Het was een mager joods gezicht, met een groot kroezig aureool van wit haar en een klein sikje – een intelligent gezicht en toch op de een of andere manier het toonbeeld van verachtelijkheid, met een zekere seniele kindsheid in de lange dunne neus die halverwege een brilletje droeg. Het leek op de kop van een schaap, en ook de stem leek te blaten. Goldstein gaf zijn gebruikelijke aanval op de partijbeginselen ten beste – zo’n overdreven en verdraaide aanval dat een kind erdoorheen had kunnen kijken, en toch net aannemelijk genoeg om iemand het angstige gevoel te bezorgen dat anderen met minder gezond verstand dan hij zelf, erdoor konden worden beetgenomen. Hij schold Grote Broer uit, hij noemde de Partij dictatoriaal, hij eiste onmiddellijke vrede met Eurazië, hij pleitte voor vrijheid van meningsuiting, vrijheid van drukpers, vrijheid van vergadering, vrijheid van denken, hysterisch schreeuwde hij dat de revolutie verraden was – en dat alles in een radde woordenvloed vol ingewikkelde termen, die een soort parodie was op de gebruikelijke stijl van de sprekers van de Partij, en die zelfs Nieuwspraakwoorden bevatte: eigenlijk méér Nieuwspraakwoorden dan enig partijlid in het gewone leven zou gebruiken. En aldoor, om niemand in twijfel te laten over de realiteit die schuilging achter al die bombast van Goldstein, marcheerden daar achter zijn hoofd over het telescherm de eindeloze colonnes van het Euraziatische leger – rij na rij van forsgebouwde kerels met nietszeggende Aziatische gezichten, die naar de voorgrond van het scherm zweefden en verdwenen, om te worden opgevolgd door anderen die precies op hen leken. Het doffe, ritmische dreunen van soldatenlaarzen vormde de achtergrond van Goldsteins blatend stemgeluid. Nog voordat de Haat dertig seconden had geduurd was meer dan de helft van de mensen in de ruimte in onbeheerste woede uitgebarsten. Het zelfgenoegzame schapengezicht op het scherm en de vreeswekkende macht van het Euraziatische leger daarachter, dat was te veel; bovendien wekte Goldsteins gezicht of zelfs de gedachte aan hem automatisch vrees en woede. Als bron van haat was hij duurzamer dan Eurazië of Oost-Azië, want wanneer 17
Oceanië met een van deze mogendheden in oorlog was, leefde het meestal in vrede met de andere. Het gekke was echter dat, hoewel Goldstein door iedereen werd gehaat en veracht, hoewel zijn theorieën elke dag en duizend keer per dag op de spreekgestoelten, op het telescherm, in kranten en boeken werden weerlegd, verpletterd, belachelijk gemaakt en voor aller ogen ontmaskerd als armzalige nonsens – dat ondanks dat alles zijn invloed nooit leek te verminderen. Steeds stonden er nieuwe sukkels klaar om door hem te worden verleid. Er ging geen dag voorbij zonder dat de Denkpolitie spionnen en saboteurs, die naar zijn aanwijzingen handelden, ontmaskerde. Hij was de generaal van een eindeloos schimmenleger, een ondergronds netwerk van samenzweerders die de omverwerping van de staat nastreefden. De Broederschap, zo heetten ze, zei men. Men fluisterde ook over een gruwelijk boek, een samenvatting van alle ketterijen, dat Goldstein had geschreven en dat hier en daar clandestien circuleerde. Het was een boek zonder titel. Als de mensen er al over spraken, dan zeiden ze gewoon: het boek. Maar van zulke dingen wist men alleen via vage geruchten. De Broederschap noch het boek was een onderwerp waarover een gewoon partijlid zou beginnen als hij het maar even kon vermijden. In de tweede minuut liep de Haat op tot razernij. De mensen sprongen op uit hun stoelen en schreeuwden luidkeels in een poging dat gekmakende, blatende geluid op het scherm te overstemmen. De kleine vrouw met het rossige haar was vuurrood geworden en haar mond ging open en dicht als bij een vis op het droge. Zelfs O’Briens zware gezicht was rood aangelopen. Hij zat kaarsrecht op zijn stoel terwijl zijn machtige borstkas zwol en beefde alsof hij stand moest houden tegen een aanstormende golf. Het donkerharige meisje achter Winston was begonnen te krijsen: ‘Zwijn! Zwijn! Zwijn!’ en opeens greep ze een zwaar Nieuwspraakwoordenboek en smeet dat naar het scherm. Het raakte Goldsteins neus en kaatste terug; de stem ging onverbiddelijk door. In een moment van helderheid ontdekte Winston dat hij met de anderen mee zat te brullen en met zijn hak verwoed tegen de spijl van zijn stoel trapte. Het afschuwelijke van de Twee Minuten Haat was dat niemand hoefde te doen alsof, integendeel, het 18
was onmogelijk niet mee te doen. Binnen dertig seconden was elk doen-alsof altijd overbodig. Een akelige extase van vrees en wraakzucht, een verlangen om te doden, te martelen, gezichten met een voorhamer in te slaan, leek door de hele groep heen te gaan als een elektrische stroomstoot, en zelfs tegen je wil veranderde je in een gillende idioot met vertrokken gezicht. En toch was de woede die je voelde een abstracte, ongerichte emotie die van het ene object op het andere gericht kon worden, als de vlam van een snijbrander. Op een gegeven moment bijvoorbeeld was Winstons haat helemaal niet op Goldstein gericht, maar op Grote Broer, de Partij en de Denkpolitie; en op zulke ogenblikken ging zijn hart uit naar de eenzame, bespotte afvallige op het scherm, de enige hoeder van waarheid en gezond verstand in een wereld vol leugens. En toch was hij onmiddellijk daarna weer één met de mensen om zich heen en leek alles wat ze van Goldstein zeiden de waarheid. Op zulke momenten ging zijn heimelijke weerzin voor Grote Broer over in verering, en Grote Broer leek als een toren omhoog te rijzen, een onverschrokken, onoverwinnelijke beschermer die als een rots standhield tegen de horden van Azië; Goldstein wekte dan, ondanks zijn isolement, zijn hulpeloosheid en de twijfel of hij zelfs nog in leven was, de indruk van een sinistere tovenaar die alleen al door de macht van zijn stem in staat was het bouwwerk der beschaving te laten instorten. Zelfs was het soms mogelijk je haat bewust op een ander te richten. Plotseling, verwoed gespannen, als iemand die ’s nachts tijdens een nachtmerrie zijn hoofd van het kussen wegdraait, slaagde Winston erin zijn haat voor het gezicht op het scherm over te brengen op het meisje achter zich. Levendige, stralende hallucinaties flitsten door zijn hoofd. Hij zou haar doodranselen met een gummiknuppel. Hij zou haar naakt aan een paal binden en haar met pijlen beschieten, als Sint Sebastiaan. Hij zou haar verkrachten en haar op het moment suprême de keel afsnijden. Ook begreep hij nu beter dan daarvoor waarom hij haar haatte. Hij haatte haar omdat ze jong was en knap en geslachtsloos, omdat hij met haar naar bed wou en dat nooit zou doen omdat rond haar sierlijke slanke leest, die leek te vragen om een arm eromheen, die vervloekte rode sjerp zat, het agressieve symbool van kuisheid. 19
De Haat steeg ten top. De stem van Goldstein was overgegaan in echt schapengeblaat, en even veranderde ook het gezicht in de kop van een schaap. Toen loste het schapengezicht op in de gestalte van een Euraziatische soldaat die groot en vreeswekkend leek op te marcheren, met ratelende stengun, en uit het scherm leek te springen, zodat sommige mensen op de voorste rij regelrecht terugdeinsden. Op hetzelfde moment echter slaakte iedereen een diepe zucht van opluchting, want de vijandelijke gedaante ging over in het gelaat van Grote Broer met zijn zwarte haar, zijn zwarte snor, vol macht en mysterieuze rust, en zo groot dat hij bijna het hele scherm vulde. Niemand verstond wat Grote Broer zei. Het waren slechts een paar woorden van bemoediging, woorden zoals men die uitspreekt in het krijgsrumoer, die niet afzonderlijk te verstaan zijn, maar die vertrouwen wekken door het feit dat ze worden uitgesproken. Toen vervaagde het gezicht van Grote Broer weer en daarvoor in de plaats verschenen de drie leuzen van de Partij in grote hoofdletters: oorlog is vrede vrijheid is slavernij onwetendheid is kracht Het gezicht van Grote Broer leek nog een paar seconden op het scherm te blijven hangen, alsof de indruk die het op ieders netvlies had gemaakt, te levendig was om meteen te verdwijnen. De kleine vrouw met het rossige haar was naar voren geschoten, over de rug van de stoel voor haar. Bevend stamelde ze iets wat klonk als ‘Mijn Verlosser!’, en ze strekte haar armen uit naar het scherm. Toen verborg ze haar gezicht in haar handen. Ze leek te bidden. Op dat moment barstte de hele groep mensen los in een diepe, trage, ritmische zang: ‘g – b! ... g – b! ... g – b!’ – telkens en telkens weer, heel langzaam, met een ruime pauze tussen de ‘g’ en de ‘b’ een zwaar, murmelend geluid, op de een of andere manier merkwaardig wild, op de achtergrond leek je het gestamp van blote voeten en het gedreun van tamtams te horen. Zo’n dertig seconden hielden ze dit vol. Het was een zang die wel vaker werd gehoord op ogenblikken van overweldigende emotie. Voor een deel was het 20
een soort loflied op de wijsheid en verhevenheid van Grote Broer, maar meer nog was het een handeling van autosuggestie, een opzettelijk verdringen van het bewuste door middel van ritmische klanken. Winston voelde zich tot in zijn binnenste koud worden. In de Twee Minuten Haat kon hij er niets aan doen dat hij deelnam aan de algemene roes, maar dit minder-dan-menselijke gezang van ‘g – b! ... g – b!’ vervulde hem altijd met afgrijzen. Natuurlijk zong hij mee met de anderen: je kon niet anders. Je gevoelens verbergen, je gezicht in bedwang houden, doen wat alle anderen deden, dat was een instinctieve reactie. Maar er was een flits van een paar seconden waarin de uitdrukking in zijn ogen hem had kunnen verraden. En precies op dat ogenblik had dat belangrijke incident plaatsgevonden – áls het inderdaad had plaatsgevonden. Hij had even de blik van O’Brien opgevangen. O’Brien was gaan staan. Hij had zijn bril afgezet en plaatste die nu weer op zijn neus met dat karakteristieke gebaar van hem. Maar er was een fractie van een seconde dat hun ogen elkaar ontmoetten, en zolang dat duurde wist Winston – ja, hij wist het! – dat O’Brien hetzelfde dacht als hij. Er was onmiskenbaar een boodschap overgebracht. Het was of bij beiden de geest zich had geopend en de gedachten van de een via de ogen waren overgevloeid in de ander. ‘Ik ben ook zo,’ leek O’Brien tegen hem te zeggen. ‘Ik weet precies wat je voelt. Ik weet alles van je minachting, je haat, je weerzin. Maar maak je geen zorgen, ik sta aan jouw kant!’ En toen was de flits van verstandhouding voorbij geweest en stond O’Briens gezicht even ondoorgrondelijk als dat van alle anderen. Dat was alles geweest, en hij voelde zich nu al onzeker of het wel echt was gebeurd. Er volgde nooit iets op zulke voorvallen. Het enige effect was dat in hem de overtuiging, of hoop, bleef leven dat er behalve hijzelf nog andere vijanden van de Partij waren. Misschien waren de geruchten over enorme ondergrondse samenzweringen uiteindelijk toch waar – misschien bestond de Broederschap werkelijk! Het was, ondanks de eindeloze arrestaties en bekentenissen en terechtstellingen, onmogelijk zeker te weten of de Broederschap niet alleen maar een sprookje was. Sommige dagen geloofde hij erin, andere dagen niet. Er was geen bewijsmateriaal, alleen vluchtige waarnemingen die alles of niets konden beteke21
nen: flarden van toevallig opgevangen gesprekken, onduidelijk gekrabbel in urinoirs – een keer zelfs, toen twee vreemden elkaar begroetten, een kleine handbeweging die een herkenningsteken had kunnen zijn. Het bleef allemaal bij gissingen; hoogstwaarschijnlijk had hij het zich allemaal verbeeld. Hij was naar zijn hokje teruggekeerd zonder nog naar O’Brien om te zien. De gedachte nader in te gaan op hun vluchtig contact was nauwelijks bij hem opgekomen. Het zou onvoorstelbaar gevaarlijk zijn geweest, zelfs als hij had geweten hoe hij dat moest aanpakken. Eén seconde, twee seconden lang hadden zij een dubbelzinnige blik gewisseld, en daar eindigde het verhaal. Maar zelfs dat was een gedenkwaardige gebeurtenis in de besloten eenzaamheid waarin de mensen gedwongen waren te leven. Winston keerde terug naar de werkelijkheid en ging rechtop zitten. Hij liet een boer. De jenever in zijn maag brak hem op. Hij richtte zijn ogen weer op de bladzijde. Hij kwam tot de ontdekking dat hij tijdens zijn hulpeloze overpeinzingen ook aan het schrijven was geweest, zo’n beetje automatisch. En het was niet meer datzelfde krampachtige, onhandige pootje van daarstraks. Zijn pen was met wellust over het gladde papier gegleden en had met grote, duidelijke blokletters geschreven: weg met grote broer weg met grote broer weg met grote broer telkens en telkens weer, een halve bladzij vol. Hij kon een gevoel van paniek niet onderdrukken. Dat was onzin, want het schrijven van die woorden was niets gevaarlijker dan zijn oorspronkelijke idee om een dagboek te beginnen; maar éven was hij geneigd de bedorven pagina’s uit het schrift te scheuren en de hele onderneming op te geven. Hij deed het echter niet, omdat hij wist dat het zinloos was. Of hij nu schreef weg met grote broer of dat hij dat naliet, het maakte geen verschil. Of hij doorging met het dagboek of dat hij er niet mee doorging, maakte geen verschil. De Denkpolitie zou hem toch wel te pakken krijgen. Hij had de wezenlijke misdaad 22
begaan waarin alle andere besloten lagen, en zou die zelfs hebben begaan als hij nooit pen op papier had gezet. Misdenk, zo noemden ze dat. Misdenk was niet iets wat altijd verborgen kon blijven. Misschien kon je ze een tijdlang met succes ontwijken, jarenlang zelfs, maar vroeg of laat kregen ze je toch te pakken. Het gebeurde altijd ’s nachts – de arrestaties waren onveranderlijk ’s nachts. Plotseling werd je uit je slaap gerukt, een ruwe hand schudde aan je schouders, lichten verblindden je ogen, een kring van harde gezichten rond je bed. In verreweg de meeste gevallen was er geen proces, er werd geen rapport uitgebracht over de arrestatie. De mensen verdwenen eenvoudig, altijd gedurende de nacht. Je naam werd uit de burgerlijke stand gelicht, alle gegevens over wat je ooit had gedaan werden uitgewist, je hele bestaan werd ontkend en vervolgens vergeten. Je werd opgeruimd, vernietigd: gevaporiseerd luidde de technische term. Even werd hij door een zekere hysterie overvallen. Hij begon te schrijven, een gejaagd, slordig gekrabbel: ze zullen me doodschieten kan me niet schelen ze zullen me een nekschot geven kan me niet schelen weg met grote broer ze zullen me een nekschot geven kan me niet schelen weg met grote broer ze geven je altijd een nekschot kan me niet schelen weg met grote broer... Hij ging weer overeind zitten, een tikje beschaamd, en legde zijn pen neer. Vlak daarna schrok hij ontzettend. Er werd op de deur geklopt. Nu al! Hij bleef muisstil zitten, in de ijdele hoop dat wie het ook mocht zijn, na een enkele poging zou weggaan. Maar nee, het kloppen werd herhaald. Uitstel zou het ergst van alles zijn. Zijn hart bonsde als een trommel, maar zijn gezicht had, door de gewoonte van jaren, waarschijnlijk geen uitdrukking. Hij stond op en liep traag naar de deur.
23
2
Toen zijn hand de deurknop beetpakte zag Winston dat hij het dagboek open op tafel had laten liggen. De hele bladzij stond vol weg met grote broer, in letters die bijna zo groot waren dat men ze van de andere kant van de kamer zou kunnen lezen. Wat onvoorstelbaar stom van hem. Maar, zo besefte hij, zelfs in zijn paniek had hij het roomkleurige papier niet willen besmeuren door het schrift dicht te klappen zolang de inkt nat was. Hij hield zijn adem in en opende de deur. Onmiddellijk werd hij overspoeld door een warme golf van opluchting. Een kleurloze vrouw met hulpeloze ogen, piekerig haar en een doorgroefd gezicht stond in de gang. ‘O, kameraad,’ begon ze op klaaglijke jammertoon, ‘ik dacht al dat ik u hoorde binnenkomen. Zou u misschien kunnen meekomen en even kijken naar de gootsteen in onze keuken? Die is verstopt, en...’ Het was mevrouw Parsons, de vrouw van een buurman op dezelfde verdieping. (‘Mevrouw’ was een woord dat bij de Partij niet bepaald in trek was – er werd van je verwacht dat je iedereen ‘kameraad’ noemde – maar tegenover sommige vrouwen gebruikte je het instinctief.) Het was een vrouw van een jaar of dertig, maar ze zag er veel ouder uit. Je kreeg de indruk dat er stof in haar rimpels zat. Winston liep achter haar aan door de gang. Zulke klusjes waren een bijna dagelijkse ergernis. Het flatgebouw Victorie was al oud, het dateerde uit 1930 of daaromtrent, en was nu deerlijk in verval. De kalk bladderde voortdurend van plafonds en wanden, de waterleidingen sprongen bij elke strenge vorst, zodra er sneeuw lag lekte het dak, de centrale verwarming brandde meestal op halve kracht, als die tenminste niet helemaal was afgesloten uit zuinigheidsoverwegingen. Afgezien van wat je zelf kon doen 24
moesten reparaties worden goedgekeurd door vage comités, die in staat waren zelfs het inzetten van een ruit twee jaar uit te stellen. ‘Ik vraag het natuurlijk alleen omdat Tom niet thuis is,’ mompelde mevrouw Parsons. De flat van de Parsons was groter dan die van Winston, en ook wel groezelig, maar op een andere manier. Alles zag er gedeukt en afgetrapt uit, alsof de woning zojuist bezocht was door een wild beest. Sportartikelen – hockeysticks, bokshandschoenen, een kapotte voetbal, binnenstebuiten gekeerde zweterige shorts – lagen overal op de vloer in het rond, en op de tafel zag hij een warboel van vuile borden en schriften vol ezelsoren. Aan de wanden hingen rode vlaggen van de Jeugdbond en de Spionnen en een levensgroot portret van Grote Broer. Het rook er als gewoonlijk, en als overal in het gebouw, naar gekookte kool, maar die lucht was vermengd met een scherpere geur van zweet, zweet dat – je wist dat zodra je het opsnoof, al was het moeilijk te zeggen hoe – afkomstig was van iemand die er op dat moment niet was. In een andere kamer probeerde iemand met een kammetje en een stuk wc-papier mee te spelen met de militaire muziek die nog steeds uit het telescherm kwam. ‘Dat zijn de kinderen,’ zei mevrouw Parsons; ze wierp een beetje een angstige blik op de deur. ‘Ze zijn vandaag niet naar buiten geweest, en dus...’ Ze had de hebbelijkheid haar zinnen halverwege af te breken. De gootsteen in de keuken stond bijna tot de rand vol met smerig, groenig water dat nog doordringender naar kool stonk. Winston knielde en keek de zwanenhals van de afvoer na. Hij had er een hekel aan zijn handen vuil te maken, en hij had een hekel aan bukken, want dat bezorgde hem altijd een hoestbui. Mevrouw Parsons stond hulpeloos toe te kijken. ‘Tom zou het natuurlijk in een oogwenk voor elkaar hebben als hij thuis was,’ zei ze. ‘Hij is gek op dat soort dingen. Hij is toch zo handig, hè, die Tom.’ Parsons was een collega van Winston op het Ministerie van Waarheid. Hij was een dikkige, maar actieve man van een verlammende stompzinnigheid, één brok imbeciele geestdrift, een van die volslagen blinde, toegewijde werkezels op wie – meer nog 25
dan op de Denkpolitie – de stabiliteit van de Partij berustte. Op zijn vijfendertigste was hij zojuist tegen zijn zin uit de Jeugdbond gezet en vóór zijn overgang naar de Jeugdbond had hij het voor elkaar gekregen dat hij een jaar langer dan volgens de statuten was toegestaan, bij de Spionnen mocht blijven. Op het ministerie was hij aangesteld in een ondergeschikte functie waarvoor geen intellectuele vermogens nodig waren, maar hij was wél een leidende figuur in de Sportcommissie en al die andere commissies die zich bezighielden met het organiseren van groepsuitstapjes, spontane demonstraties, spaaracties en vrijwilligerswerk in het algemeen. Hij vertelde je kalm en trots, terwijl hij aan zijn pijp lurkte, dat hij zich de afgelopen vier jaar elke avond in het Gemeenschapscentrum had vertoond. Een overweldigende zweetlucht, een onbewust getuigenis van zijn energieke levenswandel, volgde hem overal en bleef hangen als hij al lang weer was verdwenen. ‘Hebt u misschien een Engelse sleutel?’ vroeg Winston die aan de moer van de zwanenhals morrelde. ‘Een Engelse sleutel,’ zei mevrouw Parsons. Ze leek in een weekdier te veranderen. ‘Dat zou ik echt niet weten. Misschien dat de kinderen...’ Er klonk getrappel van laarzen en nog een riedel op de kam, toen stormden de kinderen de woonkamer binnen. Mevrouw Parsons bracht hem de sleutel. Winston liet het water weglopen en verwijderde walgend een prop menselijk haar die de afvoer had verstopt. Hij reinigde zijn vingers zo goed mogelijk met het koude water uit de kraan en keerde terug naar de andere kamer. ‘Handen omhoog!’ krijste een woeste stem. Een jongetje van negen, niet onknap, een echte vechtersbaas, was van achter de tafel opgedoken en bedreigde hem met een kinderpistooltje, terwijl zijn zusje, een jaar of twee jonger, eenzelfde gebaar maakte met een stuk hout. Beiden waren gekleed in de korte blauwe broekjes, de grijze blouses en rode halsdoeken die het uniform waren van de Spionnen. Winston stak zijn handen op, maar kreeg het onplezierige gevoel, omdat het knaapje zo kwaadaardig deed, dat het niet helemaal een spelletje was. ‘Jij bent een verrader!’ schreeuwde de jongen. ‘Jij bent een misdenker! Jij bent een Euraziatische spion! Ik schiet je dood, ik 26
vaporiseer je, ik stuur je naar de zoutmijnen!’ Plotseling begonnen ze allebei om hem heen te dansen; ze schreeuwden ‘Verrader!’ en ‘Misdenker!’, waarbij het meisje alle bewegingen van haar broertje nadeed. Het had iets beangstigends, als het gedartel van tijgerwelpen die binnen niet al te lange tijd zullen opgroeien tot menseneters. Er sprak een zekere berekenende wildheid uit de ogen van de jongen, een onmiskenbaar verlangen om Winston te slaan of te schoppen, en het besef dat hij bijna groot genoeg was om zoiets te doen. Het was maar goed, dacht Winston, dat hij niet met een echt pistool rondliep. De ogen van mevrouw Parsons schoten zenuwachtig heen en weer tussen Winston en de kinderen. Hier in de woonkamer, waar het licht beter was, constateerde hij met belangstelling dat er inderdaad stof in de rimpels van haar gezicht zat. ‘Ze worden zo lawaaiig,’ zei ze. ‘Ze zijn teleurgesteld omdat ze niet naar het ophangen kunnen, dat is het hem. Ik heb het te druk om er met ze naartoe te gaan, en Tom komt niet op tijd thuis van zijn werk.’ ‘Waarom gaan we niet naar het ophangen kijken?’ brulde de jongen. Zijn stem was opvallend luid. ‘Wil het ophangen zien! Wil het ophangen zien!’ zeurde het meisje dat nog aan het rondspringen was. Die avond zou een aantal Euraziatische gevangenen, veroordeeld wegens oorlogsmisdaden, worden opgehangen in het park, herinnerde Winston zich. Zoiets gebeurde ongeveer eens per maand en het was een geliefd schouwspel. Kinderen drensden altijd om mee te mogen. Hij groette mevrouw Parsons en maakte dat hij de deur uit kwam. Maar hij had nog geen zes stappen in de gang gezet toen iets hem in zijn nek raakte, het deed afschuwelijk pijn. Het was of hij met roodgloeiend ijzerdraad was gestoken. Hij draaide zich met een ruk om en zag nog net hoe mevrouw Parsons haar zoontje weer naar binnen sleurde, terwijl het kind een katapult in zijn zak stak. ‘Goldstein!’ brulde het ventje toen de deur achter hem dichtging. Wat echter nog de meeste indruk op Winston maakte was de blik van hulpeloze angst op het vale gezicht van de vrouw. Terug in zijn flat liep hij snel langs het telescherm en ging hij 27
weer aan de tafel zitten, terwijl hij nog steeds zijn nek wreef. De muziek van het telescherm was gestopt. In plaats daarvan las nu een afgebeten militaire stem, met een zeker wreed genoegen, een beschrijving voor van de wapenvoorzieningen van het nieuwe Drijvende Fort dat zojuist voor anker was gelegd tussen IJsland en de Faeröer-eilanden. Met die kinderen, dacht hij, moest die stakker van een vrouw een vreselijk leven hebben. Nog één, twee jaar, en ze zouden dag en nacht op haar loeren om haar op ketterijen te betrappen. Bijna alle kinderen tegenwoordig waren afschuwelijk. En het ergste was wel dat ze via organisaties als de Spionnen systematisch in kleine onhandelbare wilden werden veranderd, zonder dat dat in hen enige neiging tot rebellie tegen de partijdiscipline wekte. Integendeel zelfs, ze aanbaden de Partij en alles wat erbij hoorde. De liederen, de optochten, de vaandels, de uitstapjes, het exerceren met namaakgeweren, het brullen van leuzen, de verering van Grote Broer – dat was voor hen allemaal een schitterend spel. Al hun wildheid werd naar buiten gericht, tegen de vijanden van de staat, tegen buitenlanders, verraders, saboteurs, misdenkers. Het was bijna normaal dat mensen van boven de dertig bang waren voor hun eigen kinderen. En terecht, want er was nauwelijks een week dat de Times geen bericht bracht dat beschreef hoe een of andere kleine gluiperige luistervink – ‘heldenkind’ was de gebruikelijke term – een compromitterende uitlating had opgevangen en zijn ouders had aangegeven bij de Denkpolitie. De pijn van het katapultschot was weggetrokken. Hij pakte onverschillig zijn pen op en vroeg zich af of hij nog iets kon bedenken om in het dagboek te schrijven. Opeens moest hij weer aan O’Brien denken. Jaren geleden – hoe lang was het? Het moest een jaar of zeven zijn – had hij gedroomd dat hij door een stikdonkere kamer liep. En iemand die opzij van hem zat, had toen hij langskwam gezegd: ‘Wij zullen elkaar ontmoeten op de plaats waar geen duisternis is.’ Het werd heel rustig gezegd, terloops bijna – een mededeling, geen bevel. Hij was gewoon doorgelopen, niet blijven staan. Het merkwaardige was dat die woorden destijds, in die droom, niet veel indruk op hem hadden gemaakt. Pas later en geleidelijk aan leken 28
ze van belang te zijn geworden. Hij kon zich niet meer herinneren of het voor of na die droom was dat hij O’Brien voor het eerst had gezien; ook kon hij zich niet herinneren wanneer hij voor het eerst de stem had herkend als die van O’Brien. Maar de herkenning was gekomen. Het was O’Brien geweest die uit het duister tot hem had gesproken. Winston had nooit met zekerheid kunnen nagaan – zelfs na de flitsende blik van deze ochtend kon hij nog geen zekerheid hebben – of O’Brien een vriend was of een vijand. Het leek er ook niet veel toe te doen. Er was een band van begrip tussen hen, en die was belangrijker dan genegenheid of geestverwantschap. ‘Wij zullen elkaar ontmoeten op de plaats waar geen duisternis is,’ had hij gezegd. Winston wist niet wat dat betekende, alleen dat het op de een of andere manier werkelijkheid zou worden. De stem van het telescherm verstomde. Trompetgeschal weerklonk, helder en heerlijk, door de bedompte lucht. De stem ging krassend verder: ‘Attentie, attentie! Zojuist ontvangen wij nieuws van het Malabarfront. Onze strijdkrachten in Zuid-India hebben een grootse overwinning behaald. Ik ben gemachtigd te verklaren dat de actie waarover wij nu verslag uitbrengen, wellicht het einde van de oorlog binnen afzienbaar bereik brengt. Hier volgt het bericht...’ Dat kan alleen maar slecht nieuws zijn, dacht Winston. En jawel, na een bloederige beschrijving van de vernietiging van een Euraziatisch leger, met verbijsterende aantallen gesneuvelden en krijgsgevangenen, kwam de mededeling dat met ingang van volgende week het chocoladerantsoen van dertig gram tot twintig zou worden verlaagd. Winston liet opnieuw een boer. Het effect van de jenever nam af en nu voelde hij zich slap. Van het telescherm klonk – om de overwinning te vieren, of om de gedachte aan nog minder chocola te verdringen – luid en schetterend ‘Oceanië, gij mijn land’. Daarbij hoorde je in de houding te gaan staan, maar op de plek waar hij nu zat was hij onzichtbaar. ‘Oceanië, gij mijn land’ maakte plaats voor lichtere muziek. Winston liep naar het raam, waarbij hij zijn rug naar het telescherm keerde. De dag was nog koud en helder. Ergens ver weg 29
ontplofte een raketbom met een dof, dreunend geluid. Tegenwoordig kwamen er zo’n twintig of dertig per week op Londen neer. Beneden op straat liet de wind het kapotte aanplakbiljet heen en weer fladderen, en af en toe verscheen en verdween het woord engsoc. De heilige beginselen van Engsoc. Nieuwspraak, dubbeldenk, de veranderlijkheid van het verleden. Hij voelde zich alsof hij rondzwierf door wouden op de bodem van de oceaan, verloren in een monsterlijke wereld waar hij zelf het monster was. Hij was alleen. Het verleden was dood, de toekomst was onvoorstelbaar. Welke zekerheid had hij dat ook maar één enkel menselijk wezen dat nu leefde aan zijn kant stond? En hoe kon hij weten of de heerschappij van de Partij niet altijd zou duren? Bij wijze van antwoord verschenen de drie leuzen op de witte gevel van het Ministerie van Waarheid voor zijn ogen: oorlog is vrede vrijheid is slavernij onwetendheid is kracht Hij haalde een vijfentwintigcentstuk uit zijn zak. Ook daar stonden in fijne, duidelijke lettertjes dezelfde leuzen in gegrift, en aan de andere kant van het muntstuk was de beeldenaar van Grote Broer. Zelfs vanaf de munt volgden de ogen je. Op geld, op postzegels, op boekomslagen, op vaandels, op posters en op de sigarettenpakjes – overal. Altijd sloegen die ogen je gade en altijd hield die stem je in haar greep. Of je nu sliep of wakker was, werkte of at, binnenshuis of buiten, in het bad of in bed – geen ontkomen aan. Niets was van jezelf, afgezien van die paar kubieke centimeters binnen in je schedel. De zon stond nu in het westen en de ontelbare vensters van het Ministerie van Waarheid leken, nu het licht ze niet meer bescheen, grimmig als de schietgaten van een fort. De moed zonk hem in de schoenen tegenover die reusachtige piramide. Ze was te machtig, ze kon niet bestormd worden. Geen duizend raketbommen zouden haar kleinkrijgen. Opnieuw vroeg hij zich af voor wie hij 30
het dagboek schreef. Voor de toekomst, voor het verleden – voor een tijd die wellicht denkbeeldig was. En straks wachtte hem niet de dood, maar vernietiging. Het dagboek zou tot as vergaan, en hijzelf tot lucht. Alleen de Denkpolitie zou lezen wat hij had geschreven, voordat ze het wegvaagden uit de werkelijkheid en de herinnering. Hoe kon je een beroep op de toekomst doen als er geen spoor van jou, zelfs geen stukje papier met een anoniem neergekrabbeld woord kon overblijven? Het telescherm sloeg veertien. Over tien minuten moest hij weg. Om veertien dertig moest hij terug zijn op zijn werk. Merkwaardigerwijs leek het slaan van de klok hem nieuwe moed te hebben geschonken. Hij was een eenzame geest die een waarheid uitsprak die niemand ooit zou horen. Maar zolang hij haar uitsprak werd op de een of andere ondefinieerbare manier de continuïteit niet verbroken. Niet door je uit te spreken, maar door bij je verstand te blijven zette je de menselijke erfenis voort. Hij ging terug naar de tafel, doopte zijn pen in de inkt en schreef: Aan de toekomst of aan het verleden, aan een tijd wanneer de gedachten vrij zijn, wanneer de mensen onderling verschillen en niet eenzaam leven – aan een tijd wanneer waarheid bestaat en wat gedaan is niet ongedaan gemaakt kan worden: Uit het tijdperk van eenvormigheid, uit het tijdperk van eenzaamheid, uit het tijdperk van Grote Broer, uit het tijdperk van dubbeldenk – gegroet! Hij was al dood, dacht hij. Het leek of hij nu pas, nu hij zijn gedachten had kunnen formuleren, de beslissende stap had gezet. De gevolgen van elke daad liggen besloten in de daad zelf. Hij schreef: Misdenk leidt niet tot de dood: misdenk is de dood. Nu hij erkend had dat hij dood was, werd het van belang zo lang mogelijk in leven te blijven. Aan twee vingers van zijn rechterhand zaten inktvlekken. Dat was nu net het soort kleinigheid waardoor je je zou kunnen verraden. Een of andere overijverige snuffelaar in het ministerie (een vrouw waarschijnlijk: iemand als die kleine vrouw met dat rossige haar, of het donkere meisje van de Afdeling Romans) zou zich kunnen gaan afvragen waarom hij in de lunchpauze aan het schrijven was geweest, waarom hij een ouderwetse 31
pen had gebruikt, wat hij had geschreven – en dan even een tip bij de juiste instantie. Hij ging naar de badkamer en boende zorgvuldig de inkt weg met de zanderige, donkerbruine zeep die je huid openhaalde als schuurpapier en in dit geval dus bijzonder geschikt was. Hij borg het dagboek weer op in de la. Het had geen enkele zin te proberen het te verstoppen, maar hij kon op zijn minst controleren of het bestaan ervan was ontdekt of niet. Een haar over de bladranden was al te doorzichtig. Met zijn vingertop pikte hij een herkenbaar wittig stofvlokje op, dat hij op de hoek van het omslag deponeerde; daar zou het onvermijdelijk vanaf vallen, mocht iemand het schrift aanraken.
32
